गाउँ सहर

बाला चतुर्दशी पर्वको विशेषता र शतबीज छर्ने यस्ताे परम्परा

• डा. उत्तम उपाध्याय न्यौपाने
• १४ मङ्सिर शुक्रबार, २०८१ | ०६:५०:०० मा प्रकाशित

बाला चतुर्दशी नेपाली संस्कार र हिन्दू धर्मअनुसार महत्त्वपूर्ण पर्व हो, जसलाई दिवंगत पितृहरूको शान्तिका लागि मनाइन्छ। यो पर्व विशेषगरी मंसिर महिनाको कृष्ण पक्षको चतुर्दशी तिथिमा पर्दछ । बाला चतुर्दशीलाई सत्य धर्म पालन गर्ने र दिवंगत आफन्तका आत्माको चिरशान्तिको कामना गर्ने पर्वका रूपमा लिइन्छ । यस पर्वमा विशेषगरी सतबीज छर्ने प्रचलन छ, जसमा सात प्रकारका अन्नको दाना पवित्र नदीको किनारमा छर्ने गरिन्छ ।

बाला चतुर्दशीको उत्पत्ति र इतिहास

बाला चतुर्दशीको सन्दर्भ पौराणिक कथासँग जोडिएको छ । जनश्रुति अनुसार, सत्युगमा बाला नाम गरेका व्यक्तिले गल्तीले आफ्ना मृत आफन्तहरूको पुण्यकार्य नगरेको महसुस गरेपछि भगवान शिवको आराधना गर्दै प्रायश्चित गरे । भगवान शिवले उनीलाई मृत आफन्तहरूको चिरशान्तिका लागि सतबीज छर्नु पर्ने बताएको कथा पाइन्छ । त्यहीबेलादेखि बाला चतुर्दशी पर्वको सुरुवात भएको विश्वास गरिन्छ ।

यस पर्वको उद्देश्य आत्मशुद्धि, पितृ ऋणबाट मुक्ति, र दिवंगतहरूको मोक्षका लागि प्रार्थना गर्नु हो ।

सतबीज छर्ने स्थल र परम्परा

बाला चतुर्दशीको समयमा नेपालका विभिन्न धार्मिक स्थलहरूमा श्रद्धालुहरूले गएर सतबीज छर्ने परम्परा छ ।

यी स्थलहरूमा विशेष महत्व राखिन्छ:

१. पशुपतिनाथ मन्दिर (काठमाडौँ)

पशुपतिनाथमा बाला चतुर्दशी विशेष धुमधामका साथ मनाइन्छ । यो मन्दिरमा रातभर जाग्राम बसेर भजन कीर्तन गरिन्छ र बिहान सतबीज छर्ने गरिन्छ ।

२. गुह्येश्वरी मन्दिर (काठमाडौँ)

पितृहरूको उद्धारका लागि यो मन्दिरलाई पवित्र स्थल मानिन्छ । सतबीज छर्दा गुह्येश्वरी परिसरमा पिण्डदान र तर्पण पनि गरिन्छ ।

३. केदारेश्वर महादेव मन्दिर (देउपाटन)

यहाँ पनि बाला चतुर्दशीका दिन विशेष पूजा र सतबीज छर्ने परम्परा रहेको छ ।

४. चन्द्रबिनायक मन्दिर (भक्तपुर)

भक्तपुर क्षेत्रमा पनि सतबीज छर्ने धार्मिक गतिविधि गरिन्छ ।

५. गोकर्णेश्वर महादेव मन्दिर (गोकर्ण)

पितृ उद्धारको लागि प्रसिद्ध स्थल। यहाँ पनि सतबीज छर्ने गरिन्छ ।

६. कुशेश्वर महादेव मन्दिर (ढल्केबर)

तराई क्षेत्रमा सतबीज छर्ने मुख्य स्थलहरूमा पर्छ । 

७. काली गण्डकी र त्रिशूली किनार

नदी किनारलाई पवित्र स्थल मान्ने भएकाले सतबीज छर्ने प्रचलन यहाँ पनि छ ।

सतबीज छर्ने प्रक्रिया र महत्व

सतबीज भनेको सात प्रकारका अन्नको संयोजन हो, जसमा चामल, गहुँ, जौ, मकै, तोरी, कुसुम, र सिमी समावेश हुन्छ ।

सतबीज छर्ने प्रक्रिया:

१. श्रद्धालुले अघिल्लो दिन (त्रयोदशी) रातभर जाग्राम बसेर भगवान शिवको आराधना गर्छन् ।

२. बिहान नदी किनारमा गएर सतबीज छर्दै पितृहरूको शान्तिका लागि प्रार्थना गरिन्छ ।

३. सतबीज छर्दा भगवान शिव र दिवंगत पितृहरूको नाम लिएर अन्न अर्पण गरिन्छ ।

महत्व:

१. पितृ उद्धार: दिवंगत आफन्तहरूको आत्माको चिरशान्तिका लागि यो विधि महत्त्वपूर्ण मानिन्छ ।

२. आत्मशुद्धि: सतबीज छर्दा आफ्नो पापकर्महरूबाट मुक्त हुने विश्वास गरिन्छ ।

३. धार्मिक पुण्य: सतबीज छर्दा पुण्य प्राप्त हुने र मोक्षको बाटो खुल्ने विश्वास छ ।

४. समाजसेवा र सामूहिक भक्ति: यस पर्वले धार्मिकता र सामुदायिक एकता प्रोत्साहन गर्दछ ।

बाला चतुर्दशी पर्वको विशेषता

बाला चतुर्दशी केवल धार्मिक परम्परा होइन, यो मानवीय मूल्यमाथि आधारित पर्व पनि हो ।

यो पर्वले दिवंगत आफन्तप्रति श्रद्धा, कृतज्ञता र सम्मान व्यक्त गर्न मद्दत पुर्‍याउँछ ।

पर्यावरणीय सन्देश पनि छ, किनभने विभिन्न प्रकारका अन्न छर्दा प्रकृतिको संरक्षण र पुनर्जन्मको भावना जागृत गरिन्छ ।

निष्कर्ष

बाला चतुर्दशी नेपाली समाजको धार्मिक, सांस्कृतिक र भावनात्मक पर्व हो । यस पर्वले मृत आफन्तप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्नुका साथै समाजमा नैतिक र धार्मिक चेतनाको विकास गर्दछ । पशुपतिनाथ लगायतका मठमन्दिरमा सतबीज छर्दै यो पर्व मनाउनाले व्यक्तिगत र सामूहिक शुद्धिकरण हुने विश्वास रहिआएको छ ।