जीवनशैली

जेनजी आन्दोलन, युवा मनोविज्ञान, मानसिक स्वास्थ्य र समाधान

• रचना सिग्देल
• ४ असोज शनिबार, २०८२ | ०८:५०:०० मा प्रकाशित

नेपालको राजनीतिक यात्रा उतार–चढावले भरिएको छ। लोकतन्त्र स्थापनाका लागि धेरै पटक आन्दोलन भएका छन्-२०४६ को जनआन्दोलन, २०६२/६३ को दोस्रो जनआन्दोलन र बीचमा १० वर्ष लामो द्वन्द्व। यी सबै घटनाले मुलुकलाई नयाँ संरचना दिए तर सुशासन, पारदर्शिता र विकासका आकांक्षा भने अझै अधुरै छन्।

आजको युवा पुस्ता, विशेषगरी “जेनजी” भनिने डिजिटल युगमा हुर्किएका युवा, यिनै अपूर्ण आकांक्षाले निराश भएका छन्। उनीहरूको असन्तोष भ्रष्टाचार, बेरोजगारी, पुराना नेताहरूको निरन्तर वर्चस्व र भविष्यको अनिश्चिततामा निहित छ। यही कारण भदाै २३ गते गरेकाे “जेनजी विद्राेह” केवल राजनीतिक नारामा सीमित नभई सामाजिक विस्फोटको रूप लिन पुगेको छ।

यस आन्दोलनको क्रममा भएको घटनाले मुलुकलाई स्तब्ध बनाएको छ-१९ जना युवासहित ७४ जनाले ज्यान गुमाए भने सयौँ घाइते भए। यो केवल संख्या होइन; प्रत्येक मृत्यु एक परिवारको सपना, एक आमा–बुबाको भविष्य र एक पुस्ताको सम्भावना हो।

नेपालमा भ्रष्टाचार अब सर्वसाधारणको दैनिक जीवनमा समेत अनुभूत हुने यथार्थ बनेको छ। सामान्य नागरिकले जन्मदर्ता बनाउन, नक्सा पास गर्न वा सरकारी सेवाबाट लाभ लिन पनि “घूस” दिनुपर्ने अवस्था छ। यस्तो संस्कृतिले नागरिकमा मात्र होइन, विशेषगरी युवामा असन्तोष बढाएको छ।

पुराना नेताहरूको राजनीतिक शैली पनि समस्याको जरो हो। ३०–४० वर्षदेखि उही अनुहार बारम्बार देखिरहँदा नयाँ पुस्ताले नेतृत्वमा आफ्नो स्थान पाएको छैन। लोकतन्त्रको नाममा नेतृत्व हस्तान्तरण नभएको यस अवस्थामा युवाले “अब हामीले उठ्नुपर्छ” भन्ने निष्कर्षमा पुगेका हुन्।

युवाहरूको विदेश पलायनले पनि मुलुकमा ठूलो खाडल सिर्जना गरेको छ। लाखौँ युवा रोजगारीको खोजीमा परदेशमा छन्। गाउँमा श्रम गर्ने उमेरका मानिस कम हुनु, उत्पादनशील क्षेत्रमा कमी हुनु, रेमिट्यान्समा निर्भर अर्थतन्त्र हुनु-यी सबैले देशलाई असुरक्षित बनाइरहेको छ।

जेनजी आन्दोलन त्यसैले केवल एउटा क्षणिक विद्रोह होइन; यो दशकौँको असन्तोषको परिणाम हो। 

मानसिक स्वास्थ्यमा पर्ने असर

आन्दोलन र त्यसपछिका घटनाले युवाको मानसिक स्वास्थ्यमा गहिरो असर पारेको छ।

• आघात (Trauma): गोली लाग्ने, हिंसात्मक दृश्य देख्ने वा गिरफ्तारीमा पर्नेजस्ता अनुभवले PTSD उत्पन्न गर्छ।

• चिन्ता र भय (Anxiety): पुनः आन्दोलन गर्दा हिंसा हुने डर।

• निराशा र डिप्रेसन: परिवर्तन नभए आत्मसम्मान र भविष्यप्रतिको विश्वास घट्छ।

• सामाजिक अलगाव: परिवार वा समाजले समर्थन नगरेको अनुभूति हुँदा अलगाव बढ्छ।

• राष्ट्रिय आत्मग्लानी: युवाले “हाम्रो देशमा न्याय छैन” भन्ने सोच्दा सामूहिक निराशा पैदा हुन्छ।

सम्भावित मानसिक समस्या

१. पोस्ट–ट्राउमाटिक स्ट्रेस डिसअर्डर (PTSD)
दुःस्वप्न देख्ने, आवाज सुन्दा तर्सिने, आन्दोलन सम्झिँदा मन अस्थिर हुने अवस्था।

२. डिप्रेसन
निराशा, आत्महत्या गर्ने सोच, जीवनप्रतिको उत्साह हराउनु।

३. एंग्जाइटी डिसअर्डर
भीड वा सार्वजनिक स्थानबाट डराउने, निरन्तर बेचैनी।

४. सामाजिक टाढापन
परिवार र साथीबाट टाढा बस्ने, समाजसँग नजोडिने अवस्था।

मानसिक स्वास्थ्य जोगाउने उपाय

(क) व्यक्तिगत तहमा

• ध्यान र योग: मनलाई शान्त पार्ने अभ्यास।

• डायरी लेखन वा कला: अनुभवलाई अभिव्यक्त गरेर हल्का महसुस गर्ने।

• साथी–परिवारसँग संवाद: समस्या बाँड्दा मानसिक बोझ कम हुन्छ।

• सामाजिक सञ्जाल नियन्त्रण: निरन्तर नकारात्मक समाचार टाढा राख्ने।

(ख) सामाजिक तहमा

• सामुदायिक परामर्श: गाउँ–शहरमा मानसिक स्वास्थ्य केन्द्र।

• मिडियाको जिम्मेवारी: आन्दोलनकारीलाई दोषी होइन, परिवर्तन चाहने नागरिकका रूपमा चित्रण।

• समान अनुभव भएका युवाबीच संवाद र समर्थन।

(ग) संस्थागत तहमा

• मनोसामाजिक सहयोग: सरकार वा NGO/INGO मार्फत निःशुल्क परामर्श सेवा।

• न्याय र क्षतिपूर्ति: मृतक परिवारलाई न्याय र उचित क्षतिपूर्ति।

• शिक्षा र रोजगारी: संरचनागत सुधार बिना युवाको मानसिक स्वास्थ्य बलियो हुँदैन।

• सरकारले घाइते र प्रभावितका लागि निःशुल्क मनोसामाजिक परामर्श सेवा उपलब्ध गराउनुपर्ने।

• मृतक परिवारलाई न्याय र उचित क्षतिपूर्ति सुनिश्चित गर्नुपर्ने।

• शिक्षा र रोजगारीका अवसर विस्तार गरी दीर्घकालीन मानसिक दबाब घटाउनुपर्ने।

जेनजी आन्दोलन केवल सडकमा उत्रिएका युवाको क्रोध मात्र होइन, उनीहरूको सपना र भविष्यको आवाज पनि हो। युवाको बलिदान र सयौँ घाइतेको पीडा केवल श्रद्धाञ्जलीमा सीमित रहनु हुँदैन।

आन्दोलनपछि युवाको मानसिक स्वास्थ्य संकट गहिरो छ-आघात, निराशा, चिन्ता र अलगाव। तर यदि व्यक्तिगत, सामाजिक र संस्थागत तहमा सन्तुलित पहल गर्न सकियो भने यो पुस्ता अझ बलियो भएर अघि बढ्न सक्छ।

नेपालका युवाले आफ्नो सपना पूरा गर्न आन्दोलनमै ज्यान गुमाउनुपर्ने अवस्था अन्त्य गर्नु हाम्रो साझा जिम्मेवारी हो। मानसिक स्वास्थ्य सुरक्षित पार्दै आशा र न्यायपूर्ण भविष्य निर्माण गर्न सकियो भने मात्र शहीदको बलिदान व्यर्थ हुनेछैन।